بارداری با آی وی اف (IVF)

چکیده                           تخمین زمان مطالعه: 10 دقیقه 

از مهم ترین تصمیماتی که زوجین در زندگی می گیرند اقدام برای بچه دار شدن و تجربه حس شیرین پدر و مادر شدن است. اما در این مسیر ممکن است افرادی با مشکل روبرو شده و در هر زمان که تمایل داشته باشند، نتوانند دارای فرزند شوند. در این خانواده ها معمولا ترس و نگرانی و نارحتی ایجاد می شود و ایجاد این نگرانی به حدی است که ممکن است افراد بعد از چند بار تجربه ناموفق در بارداری، اعتماد به نفس خود را از دست داده و خود را نابارور تلقی کنند. در این حالت پدر و مادرها به مراکز درمانی مراجعه کرده که شاید اولین واژه ای که در این مراکز به گوششان می خورد، آی وی اف (IVF) است. در این بخش از مقاله علمی پزشکی دکتر مهندس در تلاشیم تا هر آنچه که شما لازم است از آی وی اف و طریقه بارداری با آی وی اف بدانید را مطرح کنیم.

ناباروری

ناباروری طبق تعریف ارائه شده از جامعه پزشکان آمریکا می بایست یک بیماری در نظر گرفته شود. بر طبق آمار، در تمام دنیا تنها 10 تا 15 درصد از زوج‌ هایی که در سنین باروری هستند از مشکل ناباروری رنج می‌برند. در گذشته نه چندان دور تنها زنان را مسئول ناباروری می دانستد ولی درحال حاضر می دانیم که ناباروری می تواند نتیجه اختلال در مردان هم باشد.

علت ناباروری:

باروری در نتیجه عملکرد درست دستگاه تولید مثل ایجاد می شود که افراد قادر به به دنیا آوردن فرزند بعد از هر رابطه جنسی غیر کنترل شده هستند. ناباروری به معنی عقیم بودن فرد نیست. در این مسیر نیازمند تولید اسپرم سالم و به میزان قابل قبول، همچنین تولید تخمک سالم است که نیازمند بارور شدن تخمک با اسپرم است. در نهایت سلول تخم ایجاد شده و با تشکیل جنین در دستگاه تناسلی زن، در نهایت فرزند متولد می شود. بنابراین به درستی انجام نشدن هر یک از عوامل فوق می تواند عامل ناباروری باشد.

از مهم ترین علل ناباروری می توان به عدم کارکرد صحیح دستگاه تولید مثلی زن یا مرد اشاره کرد که دلیل های زیر را می توان برای آن شمرد:

تولید نشدن اسپرم سالم در مرد ( شایع ترین علل ناباروری مردان ) : شامل اختلال در شکل، تحرک و تعداد اسپرم می باشد
تولید نشدن تخمک سالم در زن ( یکی از اصلی ترین علل ناباروری زنان) که دلایل مختلفی دارد
وجود انسداد در یک از لوله های رحمی که می تواند در رسیدن اسپرم به تخمک مانع ایجاد نماید.
عدم توانایی اسپرم در بارور کردن تخمک: یکی دیگر از علل ناباروری مردان، عدم توانایی اسپرم در نفوذ به غشای تخمک و بارور کردن آن می باشد.
یکی دیگر از علل ناباروری زنان، نداشتن توانایی تخمک در لانه گزینی در دیواره رحم می باشد.

IVF چیست؟

متداول ترین روش کمک باروری IVF (آی وی اف)، یا تلقیح آزمایشگاهی یا لقاح مصنوعی است. این روش قدیمی ترین و موثرترین روش از میان روش های کمک باروری است. IVF مخفف (In Vitro Fertilization) بوده و در اصطلاح لاتین (In vitro) به معنی داخل شیشه است. زیرا قبلا در ظروف  شیشه ای در آزمایشگاه باروری انجام می گرفت. امروزه در لوله های پلاستیکی نیز این کار انجام می گیرد. از آنجا که احتمال به هم رسیدن و ترکیب سلول جنسی نر (اسپرم) و سلول جنسی ماده (تخمک) در داخل لوله آزمایش بیشتر از محیط محفظه شکم است، از این ایده برای باروری استفاده می شود. در این روش تخمک های رسیده از زن گرفته شده و در ظرفی در محیط آزمایشگاه آزمایشگاه با اسپرم ترکیب می شود. سلول تخم ایجاد شده پس از گذشت ۳ تا ۵ روز از لقاح (امبریو) در داخل رحم قرار داده می شود.

روش های دیگر کمک باروری عبارتند از ICSI،GIFT،ZIFT و اهداء تخمک یا جنین که به طور مختصر به بررسی آنها می پردازیم:

ICSI یا (Intra cytoplasmic sperm Injection) 

تزریق اسپرم به داخل سیتوپالسم تخمک: در این روش تخمک تنها با یک اسپرم مرد در ظرفی در آزمایشگاه ترکیب می شود. بعد از باروری، جنین حاصل در رحم زن قرار داده می شود.

GIFT یا (Gamete Intrafallopian Trasfer)

تخمک و اسپرم در آزمایشگاه ترکیب شده و سپس از طریق جراحی به وسیله الپاروسکوپ به داخل لوله رحمی تزریق میگردد. باروری در داخل بدن رخ میدهد وجنین به طور طبیعی در رحم لانه گزینی می کند.

ZIFT یا (Zygote Intra fallopian Transfer)

در این روش مانند روش GIFT تخمک زن و اسپرم مرد در آزمایشگاه ترکیب شده و به روش جراحی در لوله رحمی قرار داده میشود اما مانند IVF پزشک بعد از باروری آزمایشگاهی جنین را در داخل شکم قرار می دهد.

اهداء تخمک یا جنین:

اگر خانمی قادر به استفاده از تخمکهای خود برای بارداری نباشد، تخمک اهداء شده توسط زنی دیگر با اسپرم شوهر او ترکیب شده (در کشور اسلامی ما برای شرعی بودن این عمل صیغه بین زن اهداء کننده تخمک و مرد جاری میگردد) و جنین حاصل در رحم زن اول قرار داده می شود.

مراحل انجام آی وی اف

• تحریک تخمک گذاري
• بازیابی تخمك (عمل تخمک گیری یا پانکچر)
• تلقیح و باروری
• کشت نطفه
• انتقال جنین

مرحله نخست: تحریک تخمک گذاري

یک زن بطور معمول در طی هر دوره قائدگی خود یک تخمك تولید مي کند. با این حال، IVF احتیاج به چند تخمك دارد. استفاده از تخمك های گوناگون به این دلیل است که، شانس لقاح را افزایش مي دهد. نزدیک به شروع دوره ماهانه مادر، داروهای باروری براي تحریک تخمدان و افزایش تولید تخمك ها استفاده مي شود ( کلومیفن:داروی رایج داروی تحریک کننده تخمک گذاري). برای جلوگیری از آزاد شدن زودرس تخمک ها، مجبور به استفاده از هورمون های مصنوعی می شوند. در طی این مدت، پزشک نیز با گرفتن آزمایش خون و سونوگرافی بطور منظم بر تولید تخمك نظارت انجام مي دهد.
در طی این مرحله، خانم با انجام سونوگرافی واژینال وضعیت تخمدان ها و با آزمایش خون سطح هورمون خود را بررسی می کند.

مرحله دوم: بازیابی تخمك یا تخمک گیری

در این مرحله جراحی کوچک، به نام آسپیراسیون فولیکول، براي برداشتن تخمك از بدن زن انجام مي شود. این جراحی معمولا بعنوان یک جراحی سرپایی در مطب دکتر انجام مي شود. به مادر دارو داده مي شود تا در طول درمان تحت بیهوشی سبک قرار گیرد. با استفاده از تصاویر سونوگرافی بعنوان راهنما، پزشک یک سوزن نازک را از طريق واژن درون تخم دان و کیسه های ( فولیکول ها) حاوی تخمك قرار مي دهد. سوزن نیز به یک دستگاه مکش متصل شده است، که تخمك و مایع هر فولیکول را به بیرون می کشد. این جریان براي تخمدان ديگر هم تکرار مي شود. در موارد نادر، ممکن است که لاپاروسکوپی لگن براي برداشتن تخمك مورد نیاز باشد. اگر یک زن نتواند تخمك تولید کند، می توان از تخمك اهدایی استفاده کرد.

مرحله سوم: تلقیح و بارور شدن

مرد هم باید یک نمونه اسپرم به پزشک بدهد. تکنسین مربوطه اسپرم را با تخمك در ظرف مخلوط مي کند. درصورت عدم تولید نطفه ممکن است پزشک از ICSI بهره بگیرد .
درصورتی که پزشک فکر کند احتمال لقاح پائین است، اسپرم امکان دارد بطور مستقیم به درون تخمك تزریق شود. این تزریق اسپرم درون سیتوپلاسمیک (ICSI) نامیده مي شود . اسپرم مرد در کنار با کیفیت ترین تخمك ها قرار می گیرد. مخلوط کردن اسپرم و تخمك تلقیح نامیده مي شود. سپس تخمك و اسپرم در پوششی با محیط کنترل شده ذخیره مي شوند. اسپرم اغلب چند ساعت بعد از تلقیح وارد تخمك مي شود.

مرحله چهارم: کشت نطفه یا جنین

در این مرحله پزشک تخمك های بارور شده را کنترل کرده تا اطمینان حاصل شود که آن ها تقسیم و توسعه می یابند. نطفه ها در این زمان امکان دارد براي شرایط ژنتیکی آزمایش شوند. زمانی که تخمك تخم گذاری شده تقسیم مي شود، نطفه تشکیل مي شود. پرسنل آزمایشگاه بطور منظم جنین را بررسی کرده تا مطمئن شود که نطفه در حال رشد است. در حدود 5 روز، یک نطفه طبيعي دارای چند سلول هست که بطور فعال تقسیم می شوند.
زوج هایی که خطر ابتلا به اختلالات ژنتیکی (ارثی) قابل انتقال به جنین را دارند ممکن است تشخیص ژنتیکی پیش از لقاح را انجام دهند. این عمل حدود 3 تا 4 روز بعد از لقاح انجام مي گردد. متخصصان آزمایشگاه یک سلول تک سلولی را از هر جنین برداشته و مواد را براي اختلال های ژنتیکی خاص بررسی می کنند.

مرحله پنجم: انتقال جنین به رحم

نطفه ها 3 تا 5 روز بعد از باروری تخمك به بدن مادر منتقل می شوند. این مرحله از کار در مطب پزشک انجام شده و مادر کاملاً هشیار است. دکتر یک لوله نازک (کاتتر) دارای نطفه را به مهبل زن، از طريق دهانه رحم و رحم وارد مي کند. اگر درمان موفقیت آمیز باشد، جنین در داخل دیواره رحم لانه گزینی کرده و بعبارتی بارداری اتفاق می افتد.
در مواردی امکان دارد بیش از یک نطفه بصورت همان زمان وارد رحم مادر شده، که می تواند منجر به دوقلو، سه قلو یا بیش تر شود. تعداد دقیق انتقال جنین یک مسأله پیچیده است که به عوامل بسياري، به خصوص سن زن بستگی دارد. جنین های غیر استفاده شده ممكن است یخ‌زده و بعدا اهدا شوند. حاملگی زمانی رخ می دهد که نطفه به دیواره رحم چسبیده و عمل کاشت انجام شود. این عمل 6 تا 10 روز طول می کشد. در 20 تا 40 درصد حاملگی های ناشی از آی.وی.اف بیش از یک جنین لانه گزینی کرده و چندقلو زائیده می شوند. پس از ۲ هفته از زمان قرار گرفتن جنین ها در رحم، مادر می تواند با انجام تست خون حاملگی از موفقیت لانه گزینی اطمینان پیدا کند.

فقط چند هفته پس از طی کردن این مراحل فرد باید تست حاملگی بدهد. بسیاری از زنان در این مرحله باردار می‌شوند ولی شانس موفقیت برای سنین مختلف متفاوت است. شاید لازم باشد زوجی ۲-۳ بار تحت این روش قرار گیرند تا موفقیت حاصل شود. نوزاد متولد شده با این روش تفاوتی با روش طبیعی ندارد و عوارضی از این روش گزارش نشده است.

طول درمان در آی.وی.اف

حدود ۴ تا ۶ هفته زمان می برد تا یک دوره آی.وی.اف کامل شود. در ابتدا می بایست چند هفته صبر کرد تا تخمک ها رسیده شود. حدود نصف روز نیز زمان می برد تا تخمک و اسپرم گرفته شده و در آزمایشگاه تلقیح شود. ۲ تا ۵ روز دیگر هم زمان لازم است تا جنین به داخل رحم مادر وارد شود، البته همان روز مادر مرخص شده و می تواند به منزل برود.

آی.وی.اف برای چه کسانی و کی پیشنهاد می شود؟

• کم بودن ذخیره تخمک زن یا عدم کیفیت تخمک ها (کاهش ذخیره تخمدانی)
• عدم کیفیت تخمک ها و یا عدم توانایی بقا اسپرم ها در بخش های داخل رحمی
• افرادی که سن بالایی دارند (بیشتر از 38 سال)
• مسدود شدن یا آسیب دیدن لوله های فالوپ زن
• آندومتریوز شدید
• فیبروئید رحم
• تیوبکتومی یا عقیم سازی زنان
• ناباروری مردان (مانند تعداد کم اسپرم یا کم تحرکی یا اختلالات شکل اسپرم)
• اختلالات سیستم ایمنی بدن
• انواع بیماری های ژنتیکی
• ناباروری غیر قابل توصیف یا عاری از علت

مزایای درمان با آی.وی.اف

• بانوانی که دارای لوله های فالوپ چسبنده (یا بعضا فاقد لوله فالوپ بدلیل جراحی قبلی) باشند می توانند باردار شوند (حتی در صورت مشکل داشتن مرد و نداشتن اسپرم های موثر، می توان از اسپرم های اهدایی استفاده کرد).
• لقاح از بین تخمک و اسپرم مناسب انتخاب شده و باعث می شود شانس بارداری به حداکثر برسد (نوزاد متولد شده از این طریق هیچ تفاوتی با حالت طبیعی ندارد).
• مزیت بالای این روش استفاده از رحم شخص دیگر برای مادرانی است که توانایی حمل و نگهداری جنین را ندارند (مثلا فرد دارای سابقه سقط مکرر جنین).
• بررسی مشکلات ژنتیکی تخمک و اسپرم باعث شده که تا حد بسیار زیادی این مشکلات از والدین به فرزتدان انتقال پیدا نکند.
• این روش در طول چند سال برای نمونه های مختلفی انجام شده است و ایمنی و بی خطری آن به اثبات رسیده است.
• بهترین روش برای افزایش احتمال باروری که روشی کاملا طبیعی است و از تخمک ها و اسپرم های خود افراد استفاده می شود.
• بهترین گزینه درمانی برای زنانی است که در سنین بالا هستند و احتمال باروری در آن ها کاهش یافته است.
• بهترین گزینه درمانی برای کسانی است که علت ناباروری به مردان بیشتر از زنان مرتبط است.
• کودکانی که حاصل این روش درمانی کمک باروری هستند سالم هستند و میزان اختلالات و ناهنجاری های ژنتیکی آن ها نسبت به کودکان متولد شده با روش طبیعی یک درصد تفاوت دارد.

معایب روش درمان ناباروری با آی.وی.اف

کسانی که روش آی وی اف انجام می دهند ممکن است برخی یا همه موارد زیر را تجربه کنند:
• حالت تهوع
• سردرد
• افزایش احتمال دوقلوزایی یا چند قلوزایی (بارداری با جنین های متعدد خطر ابتلا به زایمان زودرس و وزن کم جنین را افزایش می دهد).

• حاملگی خارج از رحم (زمانی که تخمک خارج از رحم وارد می شود)
• سندرم Hyperstimulation تخمدان (استفاده از داروهای باروری تزریقی مثل گنادوتروپین برای تخمک گذاری، باعث تورم و دردناک شدن تخمدان ها می شود).
• خونریزی، عفونت، یا آسیب به روده یا مثانه (نادر)
• تحریک پذیری و نوسانات خلقی
• درد در بخش های شکمی
• واکنش های پوستی
• هزینه بالای این روش نسبت به بارداری در حالت طبیعی
به طور کلی این موارد موقتی است و با روش های مختلفی می توان اثرات آن ها را کاهش داد.

عوامل موثر در موفقیت یا شکست آی.وی.اف

سن مادر: سن بالای زنان بخصوص بیش از ۳۵ یا ۴۰ سال، از علل اصلی تشکیل نشدن جنین در آی وی اف به شمار می‌رود که اغلب بدلیل کاهش کیفیت و تعداد تخمک‌ها و همچنین کاهش توانایی رحم برای نگهداری جنین می‌باشد که در نتیجه شکست در مرحله لانه‌گزینی را به دنبال دارد. همچنین طبق موارد ذکر شده، کیفیت سلول‌های جنسی نیز عامل بسیار مهمی محسوب می‌گردد که کیفیت پایین تخمک‌ها یا شکل نامناسب اسپرم‌ها می‌تواند احتمال آی وی اف ناموفق را افزایش دهد. زنانی که سن 41 سال و بالاتر دارند اغلب توصیه می شود از تخمک های اهدا کننده در IVF، برای افزایش شانس موفقیت استفاده کنند.

وضعیت جنین: انتقال نطفه هایی که بیشتر رشد کرده اند شانس بارداری را بالا می برد. البته تمام نطفه ها به خوبی رشد نمی کنند.

سابقه بارداری: خانم هایی که قبلا سابقه زایمان و تولد فرزند داشته اند بیشتر از خانم هایی که هرگز بچه دار نشده اند شانس داشتن ای وی اف موفق را دارند. خانم هایی که در گذشته چندین بار ای وی اف ناموفق داشته اند شانس کمتری را خواهند داشت.

علت ناباروری: داشتن تخمک نرمال، شانس بارداری با استفاده از IVF را افزایش می دهد. زنان مبتلا به آندومتریوز شدید کمتر از زنان مبتلا به ناباروری غیرقابل توصیف قادر به باردار شدن با IVF هستند.

شیوه زندگی: خانم هایی که سیگار می کشند در طول فرایند تخمک کشی که یکی از مراحل ای وی اف است، تعداد تخمک کمتری را تولید می کنند. سیگار کشیدن شانس ای وی اف موفق را تا 50% کاهش می دهد. چاقی نیز شانس داشتن ای وی اف موفق و بارداری را تقلیل می دهد. استفاده از الکل، مواد مخدر، کافئین زیاد و برخی داروها نیز تاثیر منفی بر نتایج ای وی اف به دنبال دارد.

همچنین داشتن تنبلی تخمدان در زن، وجود انواع مشکلات رحمی، قرارگیری مداوم در معرض استرس و اضطراب، وجود کیست و پولیپ تخمدان و ابتلای زن به عفونت مزمن لوله‌های رحمی، ابتلا به آندومتریوز و… از دیگر علل افزایش‌دهنده خطر شکست عمل آی‌وی‌اف به حساب می‌آید. بعلاوه کیفیت اسپرم ها نیز که به داشتن رژیم غذایی مناسب و قرار داشتن در شرایط خوب جسمانی مربوط است نیز در بالا بردن شانس بارداری موثر است.

کلام آخر:

در انتها ذکر این نکته خالی از لطف نیست که بگوییم امروزه با پیشرفت علم و بخصوص علوم پزشکی، بسیاری از مشکلات ناباروری زوجین حل شده است و زوجین می توانند امید زیادی برای پدر و مادر شدن داشته باشند. شاید در گذشته چنین چیزی بیشتر شبیه به یک حسرت یا محال برای بسیاری از زوج ها بود ولی امروزه بسیاری از والدین که سال ها در انتظار بچه دار شدن بودند از طریق همین روش های نوین بارداری به آرزوی خود رسیده اند. توصیه تیم دکتر مهندس به این دست از زوج ها این است که نا امید نباشید. داشتن روحیه قوی و با انگیزه از سوی پدر و مادرهای آینده، به همراه رعایت الگوی زندگی سالم برای کسب بهترین ذخایر تخمک و اسپرم در موقع لزوم، کمک شایانی به کسب یک نتیجه موفق در بارداری با روش آی وی اف می کند.