ازدواج فامیلی، آری یا خیر؟

چکیده                           تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه 

ازدواج پدیده اي است که از یک سو به نیازهاي طبیعی وابسته است اما از سویی دیگر دستخوش هنجارهاي جامعه، نگرش ها و ارزش هاي حاکم بر آن می باشد. یکی از شیوه هاي ازدواج که در کشورهاي خاورمیانه به ویژه ایران رواج بیشتري دارد، ازدواجی است که در آن زن و مرد یک جد مشترک دارند. این نوع ازدواج به عنوان یکی از مشخصه هاي شدت ارتباط و تعامل میان خانواده و شبکه خویشاوندي می باشد. در ایران ازدواج هاي خویشاوندي در مناطق مختلف کشور بسیار رایج است که فراوانی کودکان معلول از جمله، کودکان آهسته گام، نابینا و ناشنوا را افزایش می دهد. برای شناخت بیشتر این نوع ازدواج و آشنایی با معایب و محاسن آن در ادامه با ما همراه باشید.

کلیات

ازدواج به عنوان مهم ترین و اساسی ترین رابطه ي بشري توصیف شده است، زیرا ساختاري اولیه براي بنا نهادن خانواده و تربیت کردن نسل آینده است. میزان ازدواج های خویشاوندی در جوامع مختلف بسته به مذهب، فرهنگ و جغرافیای آن متفاوت است. ازدواج خویشاوندي در برخی از اقوام، به ویژه در بین مردم آسیایی، آفریقایی و آمریکاي لاتین به عنوان یک ارزش محسوب می شده است.این درحالی است که در جوامع مدرن و پیشرفته از طریق آموزش، قشر جوان را از ازدواج‌های فامیلی منع می‌کنند. بعلاوه ازدواج‌های فامیلی‌ در کشورهای‌ اروپایی‌ و شمال‌ آمریکا از نظر قانونی ممنوع‌ شده‌ و در سایر نقاط دنیا به‌ سرعت‌ رو به‌ کاهش‌ است‌. از این منظر، منظور از ازدواج خویشاوندي، امکان ازدواج نوه هاي پسري و دختري پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با یکدیگر است. به عبارت دیگر مقدور بودن ازدواج پسرعموها با دخترعموها، پسرخاله ها با دخترخاله ها، پسردایی ها با دخترعمه ها و پسرعمه ها با دختردایی ها. براساس بررسی‌های انجام شده از سوی وزارت بهداشت ایران، ۳ تا ۴ درصد نوزادانی که در کشورمان به دنیا می‌آیند، به یک بیماری ژنتیکی یا نقص مادرزادی مبتلا هستند.

از آنجایی که ما در کشوری زندگی می کنیم که هنوز متأثر از نگرش های سنتی در مورد ازدواج است، میزان ازدواج فامیلی، دربین خانواده های ایرانی بسیار رایج است. در ایران ازدواج هاي خویشاوندي در مناطق مختلف کشور بسیار رایج است که فراوانی کودکان معلول از جمله، کودکان آهسته گام، نابینا و ناشنوا (کم شنوا) را افزایش می دهد.
اغلب كم شنوايي هاي ارثي، ناشي از توارث يك ژن اتوزومال (غیروابسته به جنس) مغلوب از و الدين به فرزندان مي باشند. تاثير ازدواج فاميلي در ايجاد آسيب شنوايي در كودكان به نوع رابطه فاميلي والدين نيز بستگي دارد. ازدواج بين بستگان درجه اول، احتمال خطر بيشتري در ابتلاي فرزندان را مطرح مي كند، در حاليكه ازدواج فاميلي با اقوام دورتر، تا حدي خطر كمتري را شامل مي شود. به گفته پژوهشگران 70 درصد علت ناشنوایی وکم شنوایی در کشور ما، ازدواج هاي خویشاوندي است و این رقم در برخی استان ها که ازدواج خویشاوندي بیشتري دارند تا 85 درصد نیز افزایش می یابد. شيوع كم شنوايي ارثي در كشورهاي در حال توسعه، بسيار بيش تر از كشورهاي توسعه يافته مي باشد.
ازدواج خویشاوندي نه تنها احتمال مبتلا شدن فرزندان به بیماري هاي ارثی را افزایش می دهد، بلکه باعث ازدیاد این بیماري ها و ژن هاي بیماري زا در نسل هاي آینده می شود. مطالعات انجام شده در دانشگاه میشیگان درطی سی سال بیانگر این حقیقت است که فرزندان ازدواج خویشاوندي )عموزاده ها و خاله زاده ها( در مجموع 3 درصد بیشتر از دیگران دچار آسیب هاي جسمی و ذهنی بوده اند. همچنین نسبت مرگ و میر و معلولیت فرزندان تا سن ده سالگی، 11.5 به 8 درصد به نفع ازدواج های خویشاوندی است.
میزان شیوع ازدواج هاي خویشاوندي در جهان متفاوت است، کمترین میزان با 1 درصد در غرب اروپا، شمال آمریکا و اقیانوسیه، و بیش ترین میزان با 25 درصد در شمال آفریقا، مرکز و جنوب آسیا و خاورمیانه گزارش گردیده است. ایران یکی از کشورهایی است که بالاترین میزان ازدواج هاي خویشاوندي را داراست. بنابر آمار موجود، ناشنوایی پس از عقب ماندگی ذهنی، رتبه دوم معلولیت ها را در ایران به خود اختصاص داده است.

برخی پژوهش ها نشان می دهند که نوزادان حاصل از ازدواج هاي خویشاوندي داراي وزنی کمتر بوده و هنگام تولد بیشتر در معرض مرگ و میر قرار دارند. همچنین در جمعیت عادي، خطر ابتلاي کودکان به ناهنجاري ها و بدشکلی مادرزادي 1 به 40 است، در صورتی که این میزان براي کودکانی که والدین آنها ازدواج خویشاوندي درجه سه دارند، 1 به 20 اعلام شده است.

بررسی هاي انجام شده در مدارس عادي ایران بیانگر این حقیقت است که در مدارس عادي شهرهاي بزرگ مانند تهران فقط حدود 10 درصد والدین دانش آموزان عادي ازدواج خویشاوندي داشته اند. در حالیکه ازدواج خویشاوندي والدین کودکان با معلولیت به طور بسیار معنادار بیشتر از والدین کودکان مدارس عادي است، در واقع بیش از 4 برابر. ازدواج خویشاوندي نه تنها احتمال مبتلا شدن فرزندان به بیماري هاي ارثی را افزایش می دهد، بلکه باعث ازدیاد این بیماري ها و ژن هاي بیماري زا در نسل هاي آینده می شود.
برخی از روستاهاي دورافتاده که ارتباط با سایر نقاط کم و شیوع ازدواج خویشاوندي در میان ساکنین آنها زیاد است، درصد زیادي از مردم به بیماري هاي ارثی نظیر نابینایی، ناشنوایی، آهسته گامی و بیماري هاي متابولیکی مبتلا هستند. در یک ازدواج خویشاوندي طرفین داراي تعداد زیادي ژن مشابه هستند که ساختمان فیزیکی و شیمیایی این ژن ها یکسان است. بنابراین امکان این که تعداد زیادي از این ژن ها سلول هاي جنسی هر دو والد را تحت تأثیر قرار داده و به صورت بیماري ارثی در فرزندان ظاهر شود، بسیار زیادتر از ازدواج غیرخویشاوندي است.

مزایای ازدواج فامیلی

آشنایی و تناسب خانوادگی طرفین
• پیشگیری از برخی اختلافات در آینده بین زوجین بدلیل هماهنگی فرهنگ و رسوم خانوادگی، تناسب ارزش ها و عقاید
• کمتر بودن آمار طلاق و جدایی بین زوجین (ثبات بیشتر زوجین)
• شناخت بیشتر خانواده ها
• بیشتر بودن حمایت های خانوادگی

معایب ازدواج فامیلی

• بالا بودن احتمال دخالت اطرافیان در زندگی زوجین
• عدم تحقیق درمورد طرف مقابل
• بالا بودن خطر بیماری های مادرزادی و ژنتیکی
• افزایش خطر سقط جنین و مرده زایی

ازدواج فامیلی از منظر اسلام

در فرهنگ و ارزشهاي اسلامی، ازدواج خویشاوندي بلامانع اعلام شده است، اما باید توجه داشت که بلامانع بودن این قبیل ازدواج ها لزوماً به معناي توصیه و تشویق آن نیست. به عنوان مثال پیامبر اسلام فرموده اند: با اقوام نزدیک ازدواج نکنید، زیرا فرزندان این گونه ازدواج ها ممکن است لاغر و نحیف و آسیب پذیر باشند. در اسلام ازدواج با خویشاوندان درجه یک و دو مطابق با آیه 23 سوره نساء حرام می باشد. از منظر اسلام با ازدواج فامیلی برخی صفات ضعیف و پنهان در افراد، شدت یافته و با گذشت زمان در نسل های بعدی آنها ظهور می کند و باعث فساد نسل می گردد. حرام بودن ازدواج با خویشاوندان درجه یک و دو دارای تطابق با احتمال بسیار بالای بیماری های جدی ژنتیکی در این وصلت ها می باشد.

نقش ژنتیک در تولد فرزند

اهمیت ژنتیک ازدواج های فامیلی به این دلیل است که فرزندان زوج هایی که خویشاوند هستند بدلیل شباهت ژن های والدین، درنتیجه افزایش احتمال هموزیگوت شدن (جور تخم شدن) (ژنوتیپ یکسان) آلل های خاص بیماری زا (ژن های معیوب) بالا می باشد که به دنبال این ازدواج ها ژن های بیماری زای نهفته که ممکن است در افراد به صورت ناقل وجود داشته باشد بدلیل مشابهت وراثتی پدر و مادر، در کنار هم قرار گرفته و متعاقب آن بیماری های اتوزومال (یعنی بیماری هایی که به نسبت مساوی احتمال دارد به فرزندان صرف نظر از جنسیت به ارث برسد) مغلوب شیوع بیشتری یابد (فنوتیپ). به هر اندازه درجه خویشاوندی و ژن های مشترک بیشتر باشد، شانس بروز بیماری نیز افزایش می یابد.

محیط و بیماری های ژنتیکی

در چند دهه اخیر بر اثر تحولات بسیار سریع تکنولوژی و ماشینی شدن روزافزون زندگی بشر و ازدیاد انواع آلودگی های فیزیکی و شیمیایی و نیز بدلیل افزایش عوارض جانبی درمان ها و داروها، ازدواج های خویشاوندی (همخون) عواقب و پیامدهای جدیدی حاصل کرده است که یکی از مظاهر بارز آن، بروز انواع بیماری های نوظهور ارثی است. یعنی حتی اگر طرفین در هنگام ازدواج ژن هاي بیماري زاي نهفته مشابه نداشته باشند، پس از ازدواج امکان ایجاد جهش توسط عوامل جهش زا در سلولهاي جنسی هر دو وجود دارد. زیرا ساختمان (فیزیکی و شیمیایی) تعداد زیادي ژن در هر دو فرد مشابه است. پس در مقابل عوامل جهش زاي مشابه که روزانه از طریق هوا، آب، غذا و تشعشعات وارد بدن می شوند عکسل العمل یکسان نشان داده و دچار جهش خواهند شد، بنابراین احتمال بیماري کودکان در نتیجه جهش جدید، در ازدواج خویشاوندي بسیار بیشتر از ازدواج غیرخویشاوندي است. ازدواج میان خویشاوندان نزدیک به طور وسیع و گسترده اي با نابه هنجاري هاي ژنتیکی کودکان در بدو تولد مانند ناشنوایی، نابینایی، اختلال هاي رشدي، بیماري هاي مربوط به ناهنجاري هاي خونی و نارسائی هاي قلبی مادرزادي ارتباط مستقیم و تنگاتنگی دارد.

بیماری ها

• اتوزومال مغلوب
• اختلال شنوایی
• اختلال بینایی:
 ریتینیت پیگمانتر (از دست رفتن بینایی بصورت تدریجی اما پیشرونده، شایع ترین علت شب کوری)
 آلبینیسم (کاهش رنگدانه ها در چشم)

 آنیریدی (ازبین رفتن کامل یا بخشی از عنبیه چشم)
 بعضی انواع آب مروارید
 سندرم مارفان (هدف قرار گرفتن بافت همبندی بدن و در نتیجه آن استخوان های بلندتر و عضلات شل تر از حد طبیعی. مشخصه: قد بلند با دست ها و پاهای نازک و دراز، در رفتگی عدسی چشم و بیماری های قلبی)

 نزدیک بینی دژنراتیو
 اغلب کدورت های مادرزادی قرنیه و ...
• مالفورماسیون های اسکلتی ماهیچه ای
• مشکلات پوستی
• مشکلات دستگاه تناسلی-ادراری
• مشکلات معده-روده ای
• مشکلات اعصاب مرکزی و آنومالی قلبی

• سندرم گلد برگ شرینتزن (سندرومی که بسیاری از قسمت های بدن را درگیر می کند. افراد مبتلا ترکیبی از ویژگی های متمایز صورت و ناهنجاری های اسکلتی و عصبی را دارا هستند).

• اسپینابیفدا (پوشانده نشدن کامل نخاع نوزاد توسط ستون فقرات و بیرون زدن مایع مغزی- نخاعی)

• سندرم سوتوس (یا غول پیکری سر رشد فیزیکی بیش از حد درطول 2-3 سال ابتدای زندگی. مشخصه: اندازه بزرگ و نامتناسب سر، بیرون زدگی پیشانی، افزایش اندازه بین دو ابرو و چشمان پایین افتاده)

• شکاف کام

• بیماری تالاسمی
• معلولیت جسمی
• عقب ماندگی ذهنی
• نقص ایمنی (مستعد شدن فرد به ابتلا به بیماری های عفونی)
• معلولیت جسمانی
• ضریب هوشی (IQ) پایین تر در سنین بالاتر
• افزایش مرگ و میر بین نوزادان

افرادی که لازم است قبل از ازدواج آزمایش ژنتیک انجام دهند

• خویشاوندانی که قصد ازدواج فامیلی با یکدیگر را دارند
• افرادی که اقوام درجه یک آن‌ها به اختلالات ژنتیکی مبتلا هستند
• افراد دارای مشاغل پرخطر و یا زندگی در مناطق پر خطر. مانند شاغلین رادیولوژی‌ها و یا آزمایشگاه‌های سونوگرافی، کارخانه های تولید مواد شیمیایی و ...
• خانم‌هایی که زیر هجده سال و زنان بالای سی سال که قصد بارداری دارند
• مردان بالای 40 سال که قصد ازدواج دارند
• افرادی که به اختلالات ژنتیکی مانند ضعیف بودن چشم مبتلا هستند
• دو یا چند سقط جنین، مرده زایی، یا کودکانی که فوت می‌شوند

کمک گرفتن از مشاور قبل از ازدواج فامیلی

بسیاری از مرگ و میر های نوزادان مربوط به اختلالات ژنتیکی می باشد به این معنی که مسائل ژنتیکی عامل مرگ بسیاری از نوزادان است پس لازم است جهت جلوگیری از بروز چنین اختلالاتی مشاوره ژنتیک قبل از تولد نوزاد انجام شود. همچنین بهتر است قبل از ازدواج و در حین بارداری آزمایشات مرتبط با بررسی های ژنتیکی جنین انجام شود تا از تولد فرزند معلول پیشگیری شود. مشاوره های ژنتیک می توانند با تشخیص ناهنجاری و رضایت خانواده ها دستور ختم حاملگی دهند. با تکنولوژی موجود بیش از 70 تا 80 درصد معلولیت ها قابل پیشگیری و راه های پیشگیری هم در دسترس است اما آگاهی خانواده ها را می طلبد. امروزه می توان از داشتن فرزند معلول پیشگیری کرد و داشتن فرزند معلول مربوط به گذشته است. در گذشته مشاوره های زوجین تنها بر روی بیماری تالاسمی بوده اما امروزه همه بیماری ها را شامل می شود.

آزمایش های غربال گری ژنتیک

• سونوگرافی: جهت تعیین احتمالی علائم نقایص پیش از تولد مانند کام شکاف دار، نقایص قلبی، اسپینا بیفیدا و سندرم داون

• غربالگری سه ماهه اول بارداری: این آزمایش بین هفته 11 و 14 انجام می شود و شامل آزمایش خون و سونوگرافی می باشد. آزمایش خون دو نشانگر در خون شما را اندازه گیری می کند، سونوگرافی اندازه ضخامت پشت گردن کودک شما را اندازه گیری می کند.
که این دو باهم نتایجی را به دست می دهند که می تواند مشکلات کروموزومی احتمالی مانند سندرم داون در کودک شما را نشان دهد.

• غربالگری چهارگانه (کواد مارکر): این آزمایش خون بین هفته 15 تا 20 بارداری است. درنتیجه این تست مشکلات مغز و نخاع کودک تا حدود80-75% از نقایص لوله عصبی را تشخیص می دهد.
هم چنین اختلالات ژنتیکی مانند سندرم داون را تاحدود 80% تشخیص دهد.

• آمنیوسنتز: در هنگام این آزمایش پزشک یک سوزن را از طریق دیواره شکم به کمک تصاویر سونوگرافی وارد رحم می کند. پزشک مقدار کمی از مایع آمنیوتیک کیسه اطراف نوزاد را برمی دارد. سپس این نمونه برای بررسی های کروموزومی جنین و آزمایش بیماری های ژنتیکی مورد استفاده قرار می گیرد.
نمونه ای که گرفته می شود علاوه بر تشخیص شایع ترین مشکلات کروموزومی، از جمله سندرم داون، تریوزومی ۱۸، تریزومی ۱۳ و سندرم ترنر، می تواند برای موارد زیر نیز مورد آزمایش قرار گیرد:
 بیماری سلول داسی شکل
 سیستیک فیبروزیس
 دیستروفی عضلانی
 بیماری تای ساکس
 نقص لوله عصبی، مانند اسپینا بیفیدا و آننسفالی

• نمونه برداری از پرزهای کوریون (CVS): در طی این آزمایش یک نمونه کوچک از سلول ها، به نام پرز کوریونی، از جفت گرفته می شود. پرزهای کوریونی قسمت کوچکی از جفت است که از تخم لقاح یافته حاصل می شود، به طوری که دارای ژن هایی مشابه با کودک شما هستند. برای نمونه برداری از این سلول ها، بسته به محل جفت، پزشک سوزن را از طریق واژن یا شکم وارد می کند. سلول ها برای بررسی های کروموزومی جنین مانند آمنیوسنتز استفاده می شود.

• تست غیرتهاجمی تشخیص پیش از تولد (NIPD): این آزمایش که همچنین به نام آزمایش Cell-free DNA نیز شناخته می شود، جدیدتر است، و برای نشان دادن اینکه آیا شما برای داشتن یک کودک با مشکلات کروموزومی در خطر هستید یا خیر، استفاده می شود.

همچنین تست غیرتهاجمی تشخیص پیش از تولد برخلاف آمنیوسنتز و CVS که آزمایش های تهاجمی هستند و می توانند برای مادر و جنین خطراتی را داشته باشند، کاملا بی خطر بوده و به صورت غیرتهاجمی صورت می گیرد، چون که این کار با استفاده از یک نمونه از خون شما انجام می شود و این بزرگترین مزیت این تست در نظر گرفته می شود که بر تست های غربالگری دیگر اولویت پیدا می کند.
این آزمون بین هفته های ۱۰ تا ۲۲ حاملگی انجام می شود. این تست DNA کودک که به صورت آزاد در خون مادر وجود دارد را پیدا می کند. نتیجه این تست احتمال اینکه نوزاد شما با سندرم داون، تریزومی ۱۸ یا تریزومی ۱۳ به دنیا بیاید را تعیین می کند. تست غیرتهاجمی تشخیص قبل از تولد می تواند حدود ۹۹٪ موارد سندرم داون و تریزومی ۱۸ را تشخیص دهد که خیلی بهتر از سایر آزمایشات خون است. اکثر موارد تریزومی ۱۳ نیز می توانند با این آزمون شناسایی شوند.

نتیجه گیری

میزان آگاهی جامعه ما نسبت به عواقب ازدواج فامیلی بسیار پایین است و عده کمی نیز پیش از ازدواج به مراکز مشاوره ژنتیک مراجعه می کنند.
تنظيم و ارايه يك برنامه پيشگيري براي محدود كردن تعداد كودكان مبتلا به بيماري هاي ارثي از طريق آموزش هاي عمومي در رابطه با خطرات و عواقب احتمالي ناشي از ازدواج هاي فاميلي، ضروري است. غربالگري جهت شناسايي ناقلين بيماري هاي ژنتيكي بايد به عنوان يكي از جنبه هاي ضروري برنامه پيشگيري در نظر گرفته شود. غربالگري مدارس، غربال گری پيش از ازدواج، غربال گری قبل از زايمان و همچنين غربالگري نوزادان بايد جز بخشي از اين برنامه آورده شود. بايد تلاش كرد تا تمايل افراد به ازدواج هاي فاميلي كمتر گردد، همچنين انجام مشاوره ژنتيك بويژه براي افرادي كه احتمال ابتلاي فرزندانشان به بيماري هاي ژنتيكي از جمله كاهش شنوايي بيش تر است، ضروري است.
درست است که هیچ ازدواجی بی‌خطر نیست ولی موارد بالا این مسأله را بیان نمی‌کند که فقط ازدواج فامیلی مشکلات و بیماری‌هایی را به وجود می‌آورد بلکه ازدواج با فرد غریبه هم بی‌خطر نیست، فقط احتمال مبتلا شدن به بیماری از طریق ازدواج فامیلی نسبت به افراد غریبه، ۲ برابر بیش تر است. توصیه کادر دکتر مهندس به شما این است که اگر ازدواج فامیلی داشته‌اید به طورمداوم می بایست تحت نظر و کنترل پزشک قرار گیرید، به خصوص زمانی که قصد بارداری داشته باشید. ولی همه این‌ها دلیل نمی‌شود که از ازدواج فامیلی بترسید و نگران بمانید و یا حتی خودداری کنید فقط بهتر است ازدواج با غریبه صورت گیرد تا احتمال دچار شدن به بیماری های ازدواج فامیلی کاهش یابد.
نکته نهایی این است که اگر شما مایل به ازدواج با یکی از اقوام درجه اول خود هستید در اولین فرصت مشاوره با پزشکان متخصص ژنتیکی را در برنامه خود قرار دهید تا از احتمالات موجود برای فرزندانتان در آینده با خبر شوید و با اطمینان بیشتری زندگی مشترک خود را آغاز کنید.